هتل پارس؛ قدیمی‌ترین هتل مشهد

گردشگرپذیری مشهد از قدیم زبانزد بوده است و دلیل اصلی آن هم وجود مرقد حضرت‌رضا (ع) در این شهر است. باوجوداین تا دوره قاجار بیشتر جنبه زیارت و تجارت برای مسافران اهمیت داشت، اما پس از آن با مدرن‌شدن شهرها، جنبه گردشگری هم به اهداف مسافران اضافه شد. در نتیجه این تحولات، نیاز‌هایی هم ایجاد می‌شد که باید به‌شکلی به‌روز به آنها پاسخ داده می‌شد.

همان روز‌هایی که خیابان ارگ مشهد داشت چهره‌ای مدرن و امروزی به خود می‌گرفت و برو و بیایی داشت، باغ‌ملی‌اش محل تفریح و تفرج بود و کافه‌های امروزی و سینماهایش یکی‌یکی پا‌می‌گرفت، هتلی در جایی از این خیابان شلوغ، پایش را از هیاهوی شهر و خیابان بیرون کشیده بود و اقامتگاهی شده بود برای مسافرانی که مشهد را برای سفر انتخاب می‌کردند.

در نتیجه، مسافران از پشت پنجره‌های چوبی هتل رو به خیابان ارگ، بی‌آنکه در آن همه شلوغی نقش ایفا کنند، روزگاری را تماشا می‌کردند که هیچ خیابانی از این شهر تا پیش از آن به خود ندیده بود.

دسترسی به بالاخیابان و کوچه‌پس‌کوچه‌های مرکز شهر، نزدیکی به حرم مطهر و پهلو به پهلو بودن با امکانات تفریحی خیابان ارگ، ویژگی‌هایی است که حتی مسافران و زائران امروزی مشهد هم برای اقامتشان به‌دنبال آن می‌گردند؛ این موقعیت، تقریبا نود سال پیش، زمانی که هنوز خیلی از خیابان‌های مشهد شکل نگرفته بودند، در دل خیابان ارگ پدید آمده بود.

سرگذشت ارگ؛ نخستین خیابان مدرن شهر

خیابان ارگ نامش را از ارگ حکومتی گرفته که بیرون از حصار شهر قرار داشته است. این رویه برخلاف ارگ حکومتی شهر‌های دیگر بود که در مرکز شهر ساخته می‌شدند؛ چون هسته شهر مشهد، حرم امام‌رضا (ع) بود.

در سال‌های پایانی حکومت قاجار، اما دیگر نشانی از برج و باروی ارگ مشهد باقی نمانده بود؛ فقط تعدادی کوچه متصل به هم، باغ‌های حاشیه آنها و البته مجموعه ساختمان کنسولگری انگلستان در مشهد وجود داشتند که در نزد مردم به‌عنوان کوچه و محله ارگ شناخته می‌شدند.

مدرن‌شدن این خیابان هم رفته‌رفته از سال ۱۳۰۷ آغاز شد، آن هم به‌بهانه میزبانی از مستشرقان و مهمانان کنگره هزاره فردوسی که سال ۱۳۱۳ قرار بود برگزار شود. با وجود همه اینها، رونق خیابان ارگ کم‌کم از دهه ۵۰ کاسته شد، تا جایی که خیابان‌های مدرن دیگری یکی‌یکی کف این شهر شلوغ پهن شدند و ارگ را از یاد‌ها بردند. درنهایت نیز امروز این خیابان را به نام امام‌خمینی (ره) می‌شناسیم.

از پاریس تا پارس

نخستین هتل مشهد، هتلی موسوم به پاریس بود با بنایی مجلل و چهارطبقه در سمت غربی خیابان ارگ؛ مقابل خیابان خسروی امروز. این هتل به‌دلیل داشتن برق که در اوایل دوره پهلوی برای خیلی از خانه‌ها آرزو بود و همچنین غذا‌های لذیذ و سالن همایش بزرگش که جشن‌های فراوانی در آن برگزار می‌شده، مشهور بوده است.

نام این هتل از سال ۱۳۱۳ تغییر کرد، چون اتفاق مهمی به‌نام «جشن هزاره فردوسی» قرار بود در مشهد برپا شود و این عمارت چهارطبقه تنها ظرفیت هتل‌داری مشهد برای میزبانی از مهمانان و مستشرقان بود. طبق گزارش جراید آن دوره، هتل با نام جدید پارس توسعه یافت و امکاناتش کامل شد.

با وجود این، بنای چهارطبقه، چون دولتی بود، پس از جشن هزاره فردوسی به بخش خصوصی واگذار شد. هتل پارس احتمالا پس از شهریور ۱۳۲۰ به بنایی منتقل می‌شود که روبه‌روی باغ ملی ساخته شده بود.

با وجود این، بنای چهارطبقه بعد از این انتقال، به اداره فرهنگ اجاره داده می‌شود. این بنا تا مدت‌ها استفاده می‌شد و حوالی سال ۱۳۴۰ به‌دلیل ایجاد ترک‌هایی در بنا، تخلیه و بعد‌ها در طرح نوسازی خیابان چهارطبقه تخلیه می‌شود. بدین ترتیب، هتلی دیگر پهلوی خیابان پهلَوی به‌نام هتل پارس، جایگزین هتل پاریس شد.

این بنای جدید که در آن هیاهوی خیابان ارگ پا‌گرفت را می‌توان جزو معدود بنا‌های این خیابان نامید که هنوز سرپاست، البته با همان کاربری ابتدایی‌اش؛ وگرنه بسیاری از بنا‌های تاریخی این خیابان یا تخریب شده و جایشان را به ساختمان‌های امروزی‌تر داده‌اند یا کاربری‌شان به‌کلی دگرگون شده است.

هتل پارس سال ۱۳۱۶ به‌دست یک معمار روس و به‌سبک روسی ساخته شده است. اولین مالک این هتل که از نخستین‌های مشهد است، فردی به‌نام «امین‌اف» بود که چند سال بعد از ساخت، بنا را به آقای «مجاورتوسی» فروخت.

سال ۱۳۲۰ و هم‌زمان با آمدن روس‌ها به ایران و مشهد، بنای هتل پارس را به مقر ستاد فرماندهی روس‌ها بدل کردند، اما سال ۱۳۵۵ نیز این هتل به‌عنوان محل برگزاری جشنواره توس انتخاب شد. همچنان سرقفلی هتل دست خانواده «مجاورتوسی» است. ناگفته نماند که نام هتل پارس ۱۲ تیر ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

مطلب مرتبط کوچه هتل پارس

تزیینات چشم‌نواز هتل پارس

کمتر کسی است که از روبه‌روی باغ‌ملی بگذرد و سنگ‌نوشته جلو در هتل را نبیند. همین توضیح تاریخچه هتل روی این سنگ‌نوشته، پای هر گریزپایی را سست می‌کند تا اطراف هتل پرسه بزند و تزیینات آجری فاخرش را وارسی کند. هتل پارس تاریخ کوتاه، اما پرفرازونشیبی را از سر گذرانده است و به‌جز تزیینات اصلی بنا، در دوره‌های مختلف بدون تغییر پلان اصلی، تزییناتی به آن اضافه شده است.

برخی ویژگی‌های معماری هتل پارس عبارت‌اند از: تقارن بنا از لحاظ معماری و ابعاد و اندازه، قرارگیری در یکی از خیابان‌های اصلی شهر و اشراف به خیابان و برعکس، تزیینات آجرکاری و نقش‌برجسته اجراشده با خمیر پخته و فضای زیرزمین که بعد‌ها به چای‌خانه سنتی تبدیل شد با آسمانه گهواره‌ای و تزیینات الحاقی ازجمله کاشی معرق و لعاب‌دار منقوش در کف آن.

ورودی هتل در خیابان امام‌خمینی (ره) ۲۶ قرار دارد. ساختمان دارای دو طبقه و یک زیرزمین مجزاست که در ورودی آن چوبی و با طاق‌های جناغی است. پس از ورودی زیرزمین، پله‌هایی است که با یک پاگرد به فضای اصلی زیرزمین می‌رسد. سقف زیرزمین گهواره‌ای است و از سکو‌های آجری اطراف آن به‌عنوان جایی برای نشستن استفاده می‌شود.

طبقات ساختمان نیز اتاق‌هایی ساده و بدون تزیینات دارد که محل اقامت مسافران است. با وجود این، بیشتر تزیینات بنا مربوط به دیوار‌های بیرونی آن است. سردر ورودی تغییر کرده و نوسازی و دگرگون شده است.

در نمای طبقه دوم نیز پنجره‌های چوبی قدیمی جایشان را به نمونه‌های سازگارتر امروزی داده‌اند و درنهایت باز همان شکل پنجره‌های چوبی و در برخی شیشه‌های رنگی کار شده است. بالای هر یک از این پنجره‌ها تزیینات نقش‌برجسته سفالی با طرح‌های گیاهی و جانوری به چشم می‌خورد.

در چهار گوشه بنا نیز قاب‌های آجری با فرم منحنی و متقارن ایجاد شده است. رخ‌بام‌های بنا و سقف شیروانی آن نیز از ویژگی‌های بناست که از هر سمت پیداست. همچنین، پرسه‌زنی در اطراف آن، حس بالکن‌های جذابش را به بیننده منتقل می‌کند.

با این تفاسیر، این‌همه آجر نقش‌دار می‌گوید که اولین‌های خیابان ارگ همگی دیدنی بوده‌اند؛ اولین‌هایی که از اینجا پا گرفتند و حالا دیگر اثری از آنها نیست. با وجود این، هتل پارس، از هتل‌های پیش‌گام مشهد، همچنان به‌همت مالکش سرپاست، با همان کاربری اولیه، درحالی‌که هم‌دوره‌هایش، مثل گراندهتل‌های مشهور تهران و قزوین، با آن اسامی دهان‌پرکن، امروز بنایی متروکه و بلکه مخروبه هستند.

* این گزارش سه‌شنبه ۱۲ تیرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۵۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.